ШОБ-қа арналған қаржылық сауаттылық: тәуекел мен қатерді ажырату жолдары

Шағын және орта бизнес жоғары экономикалық турбуленттілік – валюталардың ауытқуы, логистикадағы үзілістер, контрагенттер тарапынан тұрақсыздық жағдайында жұмыс істейді. Мұндай жағдайларда шұғыл әрекет етіп қана қоймай, алдыңызда басқарылатын тәуекел немесе сыни қатер тұрғанын нақты ажырата білу де маңызды. Робокэш.кз МҚҰ және №1 Қаржылық сауаттылық мектебінің сарапшылары практикалық ұсыныстармен бөліседі.

Тәуекел – бұл әлі орын алмаған, бірақ болашақта бизнесіңізге әсер етуі мүмкін ықтимал жағдай. Мысалы: «Егер доллар өссе, маған тауар сатып алу тиімсіз болады» немесе «Егер жеткізуші жеткізілімді кешіктірсе, тапсырыс орындалмай қалады». Тәуекелдер көбіне «егер», «мүмкін», «кенеттен» деген тіркестермен сипатталады. Бұл үрейленуге себеп емес, керісінше, алдын ала дайындалып, шығынды азайту мүмкіндігі.

Қатер – бұл қазірдің өзінде болып жатқан немесе сөзсіз орын алатын жағдай. Мысалы: «Банктегі шотым бұғатталды, сондықтан жеткізушілерге төлем жасай алмай отырмын» немесе «Тапсырыс беруші жөнелтуге бір күн қалғанда үлкен тапсырыстан бас тартты». Бұл – болжам емес, нақты орын алған жағдай және ол шұғыл әрекетті қажет етеді. Мұндай жағдайда жедел әрекет қажет, өйткені кешігу шығындарға, серіктестерден айырылуға немесе беделге нұқсан келуіне алып келуі мүмкін.

«Кәсіпкер үшін тәуекел мен қатердің ара-жігін ажырата білу неге маңызды? Біріншіден, бұл ресурсты үнемдеуге көмектеседі. Әлі орын алмаған жағдаймен күресуге күш пен қаражат жұмсаудың қажеті жоқ – егер сіз тәуекелді алдын ала бағаласаңыз, сол жеткілікті. Екіншіден, «бәрі өздігінен шешіледі» деп ойлап, нақты қатерді көзден таса қылып алмау маңызды. Үшіншіден, бұл басымдықтарды дұрыс белгілеуге мүмкіндік береді: тәуекелге – дайындық, қатерге – жедел әрекет қажет. Барлығы араласып кетсе, бизнес жүргізу ретсіздікке айналады, ал сіз үнемі «өрт сөндіруші» режимінде жұмыс істей бастайсыз», – деп нақтылайды Робокэш.кз МҚҰ сарапшылары.

Тәуекелдер мен қатерлердің мысалдары және шешу жолдары

Мысалы, егер доллар бағамы 10%-ға өсуі мүмкін болса – бұл тәуекел. Мұндай жағдайда Робокэш.кз МҚҰ сарапшылары алдын ала жергілікті жеткізушілерді іздеуді ұсынып, импортқа тәуелділікті азайтуға кеңес береді. Сондай-ақ, ықтимал өзгерістерді ескере отырып маржаны қайта есептеуді ұсынады. Осылайша, сіз табыстылықты сақтап, күрт қаржылық күйзелістердің алдын ала аласыз.

Алайда жеткізуші тауарды жеткізе алмайтынын хабарласа, бұл – қатер. Мұндай жағдайда шұғыл әрекет ету қажет: балама жеткізушіні дереу іздеу, клиенттерді мүмкін болатын кідірістер туралы ескерту және қажет болған жағдайда ынтымақтастық шарттарын түзету қажет. Мұндай жағдайларды дұрыс ажырата білу кәсіпкерлерге шешім қабылдауды жеделдетуге және бизнестің тұрақтылығын сақтауға көмектеседі.

«№1 Қаржылық сауаттылық мектебі» ЖШС басқарушы серіктесі Зарима Атабаева қазақстандық кәсіпкерлер үшін ең басты қатер – қаржылық жоспарлаудың болмауы және басқарушылық есептілік пен салық салу жүйесіне терең үңілгісі келмеуі деп есептейді. Осының салдарынан кассалық алшақтықтар туындайды және жеткізушілер алдында қарыздар жиналады.

«Кредиттік ресурстарды пайдалану кезінде өтелу мерзімдері, қарыз қаражатын тартудың әсері жиі ескерілмейді. Бизнесті дамыту үшін қарыздарды сауатты пайдалану оны дамытудың тамаша драйвері бола алады, ал бюджеттік саңылауларды «жамау» немесе кассалық алшақтықтарды жабу үшін кредитті тарту қарыздардың өсуіне және активтердің жоғалуына әкелуі мүмкін», – деп түсіндіреді сарапшы.

Сонымен қатар, бизнестегі «қауіпсіздік жастығы» – яғни қаржылық қор, валюта бағамының кенеттен өзгеруі, төлемнің кешігуі және басқа да қаржылық форс-мажор жағдайларында уақытша қаржылық қиындықтардың алдын алуға көмектеседі. Тіпті қоғамдық тамақтану орны немесе дүкен маңындағы жолдың ағымдағы жөндеу жұмыстары да кәсіпорынның қалыпты жұмысын бұзып, оның қаржылық жағдайын айтарлықтай нашарлатуы мүмкін.

Бизнес үшін негізгі табыс көзіне немесе бір ғана клиентке тәуелді болу – үлкен қауіп төндіруі мүмкін. Зарима Атабаева қандай ілеспе тауарларды сатуға болатынына назар аударуды, балама сату арналарын пайдалануды, жеке өндірістен шығатын жанама өнімдердің аз болса да қосымша табыс әкелу ықтималдығын талдауды ұсынады.

Бүгінде салық заңнамасының өзгеруін де, әсіресе шағын бизнес үшін тәуекел мен қатер ретінде қарастырған жөн. Мұндай тәуекелдерді еңсеру үшін кәсіп иесіне хабардар болу, икемділік таныту және бизнес-процестерді дер кезінде бейімдей білу маңызды.

«Қаржылық сауаттылық – бұл бюджетті жүргізуді білумен ғана шектелмейтін білім. Ол – бизнестегі тәуекелдерді басқарудың стратегиялық құралы. Әсіресе қазақстандық экономика жағдайында кәсіпкер валюта бағамдарының ауытқуына, құнсыздануға және сұраныстың тұрақсыздығына бейімделе білуі керек», – дейді Зарима Атабаева.

Ықтимал қиындықтарға алдын ала дайындалуға бола ма?

Бизнесте туындауы мүмкін қиындықтарды тиімді еңсеруге көмектесетін жұмыс құралдарының бірі – тәуекелдер мен қатерлер картасын жасау. Мұны өзіңізге ыңғайлы кез келген форматта, яғни кестеде, кітапшада немесе тіпті смартфондағы жазбаларда жасауға болады. Маңыздысы – ықтимал мәселелерді екі санатқа бөліп жазу: тәуекелдер және қатерлер. Тәуекелдер – болашақта орын алуы мүмкін жағдайлар. Мысалы: шикізат бағасының қымбаттауы, негізгі қызметкердің жұмыстан кетуі, маусымаралық уақытта сатылымның төмендеуі, салық талаптарының күшеюі. Қатерлер – сіз қазірдің өзінде бетпе-бет келіп отырған нақты қиындықтар. Мысалы: серіктестердің төлемді кешіктіруі, жалдау ақысын кешіктіру, техниканың бұзылуы, әлеуметтік желілердегі теріс пікірлер. Мұндай тізім жалпы жағдайды тұтастай көруге және маңызды бөлшектерді жіберіп алмауға көмектеседі.

Келесі қадам – әрбір тармақтың маңыздылығын бағалау. Ойланып көріңіз: белгілі бір оқиғаның болу ықтималдығы қандай және оның салдары қаншалықты ауыр болуы мүмкін? Бұл сізге елеусіз кідірістерге уақыт жұмсамай, шын мәнінде маңызды мәселелерге назар аударуға мүмкіндік береді. Ауыр салдар кезіндегі жоғары ықтималдық – бұл алдын ала әрекет ету қажеттігін білдіретін маңызды белгі. Негізгі тәуекелдер бойынша алдын ала іс-әрекет жоспарын дайындау өте маңызды. Оқиға орын алса не болатынын, оның салдарын қалай жеңілдетуге болатынын және кім көмектесе алатынын ойластырыңыз. Мысалы, егер жалдау ақысының көтерілу қаупі болса, балама үй-жайларды алдын ала қарастырған немесе жалға берушімен бұрынғы шарттар бойынша жалға алу мерзімін ұзарту туралы келіскен жөн.

Қатер шындыққа айналғанда, уақытты жоғалтпай дереу әрекет ету маңызды. Зардаптың ауқымын бағалап, жауапты адамды тағайындаңыз. Серіктестермен, клиенттермен немесе жеткізушілермен байланысып, жағдайды түсіндіріп, оларды алдын ала хабардар етіңіз. Шығындарды азайтуға бағытталған нақты іс-әрекет жоспарын құрыңыз. Мәселені командадан немесе серіктестерден жасыруға болмайды: ашықтық пен адалдық сенімді нығайтып, тұрақты әрі сенімді бизнес беделін қалыптастырады.

Осылайша, ықтимал қиындықтарға дайындалу – жай ғана шарттылық емес, компанияның тұрақты дамуының маңызды бөлігі.

Тәуекелдерді тұрақты бақылау – ірі шығындардан сақтанып, бизнес жүргізуде өзіңізді сенімді сезінудің тиімді жолы. Тәжірибелі кәсіпкерлер үшін бұл күнделікті жұмыс тәртібінің бір бөлігіне айналған: мысалы, олар апта сайын 10–15 минутын мүмкін болатын қатерлерді қайта қарауға арнайды. Мұндай тәсіл уақытты, күш пен қаражатты үнемдейді – өйткені мәселені шешуге бірнеше күн жұмсағаннан гөрі, оның алдын алған әлдеқайда оңайырақ. Уақыт өте келе кәсіпкерлер сұраныстың ауытқуын, серіктестер тарапынан болатын кідірістерді немесе техникалық ақауларды апат емес, басқаруға болатын қалыпты жағдай ретінде қабылдай бастайды. Бұл процесте шотта аз да болса резерв қаражаттың бар болуы және қандай жағдайлар жедел әрекетті, ал қайсысы жай ғана бақылауды қажет ететінін нақты білу үлкен көмек береді. Кәсіпкерлер тұрақты өзгерістер жағдайында тәуекелдерді тұрақты бағалау тұрақтылықты сақтауға, күйзелісті азайтуға және тұрақты бизнесті құруға көмектесетін қарапайым әрі тиімді құрал екеніне сенімді.